مشرق- نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند، در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ در شهر باندونگ اندونزی انجام شد. جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و احمد سوکارنو رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. در ۱۹۶۱ اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال تیتو رهبر یوگسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و احمد سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد و این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد. این جنبش در اوج جنگ سرد و فضای دوقطبی بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه‌داری (امپریالیسم)، قرار داشتند، تشکیل شد. نام جنبش ابتدا «Non-Commitment» به معنی «غیرمتعهد» بود، اما سریعاً به نام جدید تغییر یافت؛ با این حال در فارسی این جنبش به همان نام «غیرمتعهد» شناخته می‌شود. با اتمام دوران جنگ سرد، هم اکنون اعضای این جنبش را اکثراً کشورهای در حال توسعه تشکیل می‌دهند.

* اصول جنبش عدم تعهد

اصول اساسی جنبش عدم تعهد که در سال 1961 تصویب شد، بر 5 محور مشخص دایر است.
1ـ احترام متقابل به تمامیت ارضی و حاکمیت یکدیگر،
2ـ برابری و منافع متقابل،
3ـ عدم تجاوز به یکدیگر،
4ـ همزیستی مسالمت آمیز،
5ـ عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر.
* ارکان جنبش عدم تعهد
این جنبش دارای چند رکن مهم است که هر یک وظایف مشخصی دارند.
بالاترین رکن جنبش اجلاس سران است که هر سه سال در یکی از کشورهای عضو تشکیل می‌گردد. علاوه بر آن می‏توان از اجلاس سالانه وزیران، اجلاس سالانه کارشناسان، اجلاس سالانه دفتر هماهنگی و نشست‏های تخصصی و دوره‏ ای این جنبش نام برد. نشست‏های دوره‏ ای جنبش در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و نشست‏های آژانس‏ها و سازمان‏های تخصصی این سازمان نیز حائز اهمیت است.

* نشست های جنبش عدم تعهد در آیینه تاریخ

تاکنون شانزده نشست جنبش عدم تعهد برگزار شده است که اولین آن در کشور بلگراد، اول تا ششم  سپتامبر ۱۹۶۱ و پس از اجلاش پانزدهم که در شرم الشیخ مصر در یازدهم تا شانزدهم جولای 2009 برگزار شد، اجلاس شانزدهم با اقتدار در تهران برگزاری شد.
ایران که به دلیل عضویت در پیمان نظامی مرکزی سنتو از عضویت در این جنبش محروم مانده بود در سال ۱۹۷۹ پس از پیروزی انقلاب اسلامی به جنبش عدم تعهد پیوست.

در تیرماه 1388 و در جریان اجلاس پانزدهم سران کشورهای عضو جنبش عدم‌تعهد در شرم الشیخ مصر بود که ریاست‌ ایران اسلامی بر جنبش عدم‌تعهد با اجماع به تصویب رسید
هر چند پیش از برگزاری اجلاس اعضای جنبش تعهد در تهران، مقامات غربی مدعی بودند که ایران در نظام بین الملل منزوی شده است و با این نشست در تهران به شدت مخالف بودند، اما برگزاری موفق این نشست نشان می‌دهد که ایران با عمق استراتژیک، روابط گسترده ای با کشورهای مختلف دارد. حضور بیش از 118 هیئت بلندپایه در اجلاس تهران نشان می دهد که کشورهای دنیا هیچ توجهی به تهدیدات نظام سلطه ندارند و ایران نیز بدون توجه به این تهدیدها، به دنبال تثبیت و استقرار صلح در جهان است.

این اجلاس در سه سطح كارشناسان ارشد (5 و 6 شهریور)، وزیران امور خارجه (7 و 8 شهریور) و سران كشورهای عضو (9 و 10 شهریور) برگزار شد. اسناد این نشست پس از تهیه در نشست کارشناسان ارشد، که بیش از 700 پاراگراف را شامل می شود. برای تصویب نهایی ابتدا به نشست وزرای خارجه و سپس به اجلاس سران احاله شد و در این نشست بود که اسناد به تصویب رسید.
واقعیت این است که جنبش عدم تعهد یک جنبش بسیار بزرگ و مهم بوده و از نظر سیاسی و اقتصادی تصمیماتی که در این نشست گرفته و همچنین اسنادی که در آن امضا می‌شود، دارای اهمیت فراوانی است.
در مجموع سازنده و مثبت بودن مباحث اجلاس کارشناسان ارشد، وزرای خارجه و سران جنبش عدم تعهد که با تعامل هیئت های سیاسی شرکت کننده و مدیریت شایسته ایران برگزار شد، یکی از دستاوردهای این رویداد بزرگ دیپلماتیک در ایران بود و احراز میزبانی توسط ایران، نشان دهنده عضویت فعال ما در جنبش در سه دهه گذشته است.

* آثار و نتایج نشست جنبش عدم تعهد در تهران

یکی از تفاوت های اجلاس تهران با نشست های 15 دور گذشته این بود که در تهران علاوه بر مسائل سیاسی و بین المللی، به مباحث اقتصادی نیز پرداخته شد. با توجه به تاکید کشورهای عضو بر توسعه روابط اقتصادی، این جنبش در مباحث اقتصادی ورود جدیدی پیدا کرد و به نظر می رسد در آینده نزدیک تعادلی میان مباحث اقتصادی و سیاسی جنبش به وجود خواهد آمد.
اصلاح ساختارها و نهادهای پولی از موارد تاکید شده در پیش نویس 700 پاراگرافی نشست تهران بود که بخشی از موارد تصویب شده در پیش نویس سند، مربوط به پیشنهادهای جمهوری اسلامی ایران بوده است.

سوءاستفاده از فناوری اطلاعات با هدف تاثیرگذاری مخرب بر زیرساخت های کشورها از دیگر پیشنهادات ارائه شده در این نشست بود. آنچه باعث شد این بند در سند اجلاس تهران گنجانده شود، اقدامات تخریبی قدرت های بزرگ از جمله فعالیت های سایبری و جنگ نرم علیه کشورهای مستقل  است که اعضای جنبش در این پیش نویس بر آن  تاکید کردند.

در بند دیگری از این سند بر حق همه کشورها برای دست یابی به انرژی صلح آمیز هسته ای و نیز ضرورت حمایت از قربانیان سلاح های شیمیایی تاکید شده است.
همچنین در بندی از سند تهیه شده، با هر گونه اشکال تجاوز و اشغال خارجی و نژاد پرستی مخالفت و بر پای بندی اعضا بر ایجاد روابط نوین بین المللی تاکید شده است.

از دیگر توافقات مهم نشست کارشناسان ارشد این جنبش، تصمیماتی در خصوص سوریه بود که پاراگرافی در سه بخش تصویب شد. این پاراگراف شامل محکومیت اقدام امریکا در اعمال تحریم یک جانبه علیه سوریه، محکومیت حمله نظامی به سوریه در سال 2008 که همچنان در اسناد وجود دارد، بود. تشکر از تلاش های بین المللی برای حل و فصل موضوع سوریه به ویژه تشکر از آقای کوفی عنان و خوش آمد گویی به اخضر ابراهیمی برای ماموریت جدید و ضرورت ارسال کمک های انسان دوستانه به همه آسیب دیدگان تحولات سوریه نیز در پیش نویس سند قرار گرفت.
در بخش فرهنگی و اجتماعی نیز در این نشست، بر گفتگو و تعامل بین مذاهب و تمدن ها و احترام به اصول بنیادین روابط بین الملل که باعث غنای فرهنگی انسان هاست، تاکید شد.

موضوع گفتگوی بین تمدنها، مذاهب و فرهنگ ها، محکومیت اهانت به مذاهب به بهانه برخورداری از آزادی بیان و محکومیت اهانت به شخصیت ها و کتب الهی و مقدس از دیگر بخشهای مصوب نشست کارشناسان ارشد بود که این موضوع نیز مورد توافق اعضای جنبش عدم تعهد قرار گرفت تا زمینه تفاهم و نزدیکی میان دولت های عضو بیش از پیش فراهم آید.
در زمینه خلع سلاح؛ ایران از پیشگامان خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای بوده است و در سند تنظیم شده در نشست کارشناسان ارشد، فرا خواندن همه طرف ها به اتخاذ اقدامات فوری در جهت اجرای پیشنهاد 1974 ایران در خصوص ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای گنجانده شد که این خود یکی از دستاوردهای اجلاس تهران و نشان دهنده همراهی بسیار زیاد کشورهای عضو جنبش با مواضع ایران است.

یکی از پیشنهادهای مهم جمهوری اسلامی ایران که در قالب سند اجلاس جای گرفت توجه هرچه بیشتر به چند جانبه گرایی و اعتلای مدیریت جهانی بود تا با این شیوه از یک جانبه گرایی ایالات متحده که باعث تنش و درگیری های گسترده در منطقه شده است، جلوگیری کرد.
خلع سلاح هسته‌ای و تسلیحات کشتار جمعی، پیشبرد حقوق بشر، مبارزه با تروریسم جهانی و از بین بردن زمینه بحران در مناطق مختلف دنیا از مهمترین مفاد این سند است.

* پیشنهادها و راه کارهای تقویت جایگاه جنبش عدم تعهد

آنچه در خصوص ساختار و ماهیت جنبش عدم تعهد اهمیت دارد این است که این جنبش با دارا بودن 120 عضو دائم از اقصی نقاط کره زمین پس از سازمان ملل متحد، بزرگ ترین و گسترده ترین جنبش است. بنابراین اعضاء با اجرایی کردن راه کارهای زیر می توانند در تحولات دنیا و ایجاد صلح و امنیت و رفاه اقتصادی اعضاء نقش جدی داشته باشد.

1ـ ضرورت ایجاد بانک تخصصی: از آن جایی که این جنبش دارای 120 عضو دائم است به نظر می رسد با این ظرفیت گسترده می توان برای راه اندازی یک بانک اقدام اساسی کرد. چرا که صندوق بین المللی پول و بانک جهانی امروز در اختیار قدرت های بزرگ به خصوص ایالات متحده است و بدون توجه به کشورهای مستقل، تنها در راستای تامین منافع قدرت های بزرگ عمل می کند. این امر ضرورت ایجاد یک بانک بین المللی در جنبش عدم تعهد را بیش از پیش نشان می دهد.
2ـ تغییر اساس نامه جنبش و فعال سازی کمیته های تخصصی آن: با توجه به اینکه بیش از 50 سال از تاسیس جنبش عدم تعهد می گذرد و در این 50 سال تحولات گسترده ای در نظام بین الملل شکل گرفته است، می بایست کمیته های تخصصی جنبش ترمیم تا در صحنه روابط بین الملل بیش از پیش شاهد نقش آفرینی جنبش بود. بی شک اگر جنبش بر اساس شرایط روز جهانی احیاء شود، تحولاتی در مناسبات سیاسی آن با دنیا به وجود خواهد آمد و کشورهای عضو که خواهان استقلال و توسعه یافتگی هستند بهتر به اهداف خود نائل خواهند آمد.
3ـ فعال سازی تروئیکای جنبش: از آنجایی که سه کشور مصر (رئیس پیشین)، ایران (رئیس فعلی) و ونزوئلا (رئیس آتی جنبش عدم تعهد) تروئیکای جنبش را تشکیل می دهند، این سه کشور می توانند با تعامل، همدلی و برنامه ریزی دقیق، تحولی اساسی در کارکردها و میزان تاثیر گذاری این جنبش پیشرو در عرصه جهانی بوجود آورند. بی شک اگر تروئیکا به عنوان موتور محرک جنبش، رویکردی واحد و مواضع مشترکی در مجامع جهانی اتخاذ کنند، می توانند در بسیاری از مناسبات سیاسی، امنیتی و اقتصادی جهان به صورت قانونی میانجیگری کرده و به استقرار صلح و امنیت در جهان کمک کنند.
4ـ ایجاد دبیرخانه فعال و دائمی: با تشکیل دبیرخانه دائمی و اخذ حق عضویت از کشورهای عضو می توان جنبش را به یک سازمان بین المللی تبدیل کرد تا ضمانت اجرای تصمیمات آن در صحنه روابط بین الملل افزایش یافته و به اصلی ترین سازمان بین المللی بعد از سازمان ملل متحد تبدیل شود.
در این شرایط مبارزه با تروریسم، مبارزه با نژادپرستی، مبارزه با آلودگی محیط زیست، دستیابی به انرژی صلح آمیز هسته ای برای تمام کشورها از موضوعاتی است که می تواند در دستور کار جنبش عدم تعهد قرار گیرد.
5ـ برنامه ریزی مناسب برای مبارزه با تروریسم و تجاوز به کشورهای مستقل: در چند دهه گذشته تروریسم بین المللی که سردمدار آن رژیم صهیونیستی است افزایش یافته است. تا جایی که امنیت و آرامش دنیا به خصوص در منطقه استراتژیک خاورمیانه را به مخاطره انداخته است. ترور مظلومانه دانشمندان هسته ای کشورمان توسط ایادی رژیم صیونیستی تنها نمونه ای از جنایات ضدبشری است که جنبش باید برای خشکاندن آن تلاش کند. همچنین تجاوز به چند کشور دنیا از جمله افغانستان و عراق و مداخله ایالات متحده در امور داخلی کشورهای مستقل از آفت ها و موانع صلح بین الملل است که جنبش عدم تعهد باید در این خصوص وارد عمل شود.

* نتیجه گیری

هر چند جنبش عدم تعهد یکی از شخصیت های حقوقی تاثیرگذار در صحنه روابط بین الملل است و تاکنون توانسته است در بحران های مختلف تا حدودی نقش میانجیگری خود را نشان دهد، اما واقعیت این است که ظرفیت این جنبش با داشتن 120 کشور عضو و بالغ بر 20 کشور ناظر بیش از وضعیت موجود است. در نشست تهران که با شعار صلح پایدار در سایه مدیریت مشترک جهانی برگزار شد و نقطه عطفی در تاریخ دیپلماسی کشورمان بود، عملیاتی کردن این شعار ضرورتی انکارناپذیر است.
حضور بیش از 118 هیئت بلندپایه دیپلماتیک، شامل 24 رئیس جمهور، سه پادشاه، هشت نخست وزیر، 9 معاون رئیس جمهور، 2 رئیس مجلس، 9 فرستاده ویژه روسای کشورها، 80 وزیر شامل 60 وزیر خارجه، دبیر کل سازمان ملل متحد و دبیر کل اتحادیه عرب نشان داد که ایران یک قدرت برتر است و سران کشورها و شخصیت های حقوقی نمی توانند از فرصت حضور در اجلاس مهم تهران چشم پوشی کنند. علی رغم اینکه ایالات متحده و لابی های رژیم صهیونیستی تلاش زیادی برای ممانعت حضور بان کی مون دبیر کل سازمان ملل متحد و سران کشورهای دیگر به عمل آوردند، اما آنان نیک می دانند که ایران دارای جایگاه برجسته ای در نظام بین الملل است و شرکت نکردن در اجلاس تهران نه تنها برایشان سودی ندارد بلکه باعث انزوای آنان خواهد شد.

بی شک بیانات مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی در نشست سران جنبش عدم تعهد، نقشه راهی است که می تواند مسیر جنبش را مشخص و زمینه های رشد و ارتقاء آن را بیش از پیش فراهم کند. سخنان حضرت آیت الله خامنه ای در این نشست، به خوبی ساختار غیردموکراتیک سازمان ملل متحد به خصوص شورای امنیت را نشان داد و شعارهای دموکراسی و حقوق بشر دروغین ایالات متحده را که خود بزرگ ترین ناقض آن است، به خوبی معرفی کرد.
حرام بودن سلاح هسته ای که برای اولین بار از سوی رهبر معظم انقلاب مطرح شده بود، یکی دیگر از محورهای مهم سخنان ایشان است تا این اصل به زمینه ای برای برچیدن سلاح های هسته ای امریکا و رژیم صهیونیستی توسط مجامع بین المللی تبدیل شود.

بدین ترتیب جنبش غیرمتعهدها باید در فعال‌تر شدن در مجامع بین‌المللی به ویژه سازمان ملل متحد برای حل و فصل مسائل جهانی نقش‌موثرتری ایفا کند، تا جایگاه اصیل خود را بازیابد. این جنبش باید در متحول کردن شورای امنیت و دموکراتیزه کردن ساختار و تصمیمات آن تلاش کند و با ایجاد سازکاری برای استقرار عدالت، آزادی و امنیت به منظور ایجاد صلح دائم برنامه ریزی کند.
بدون تردید ریاست سه ساله جمهوری اسلامی ایران بر جنبش عدم تعهد و عضویت آن در تروئیکای جنبش که تا سال 1397 ادامه دارد می تواند افق جدیدی برای این جنبش ایجاد کند و این فرصت مناسبی است تا با تغییرات در شرح وظایف و پویا کردن جنبش، متعاقبا، زمینه صلح، امنیت و خشکاندن ریشه های تروریسم بین الملل فراهم آید.

ـ دکتر احمد شوهانی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ـ